Tezgahüstü Türev Ürünler

Forward Sözleşmeleri

Forward sözleşmeleri, belli bir varlığın, ileri bir tarihte, önceden anlaşılan bir fiyattan almak ya da satmak üzere yapılan sözleşmelerdir. Taraflar, anlaşmayla birlikte pozisyon alırlar. Burada alınan pozisyonlara, kısa pozisyon (short) ve uzun pozisyon (long) denir. İşlem sırasında satıcı kısa pozisyon alır ve alıcı uzun pozisyon alır. Alıcı, belirlenen vadede anlaşmaya konu olan dayanak varlığı ya da finansal değeri teslim alma ve bedelini ödeme borcu altına girmeyi ifade eder.

Forward sözleşmeleri, döviz kurları, pay senetleri, emtia ürünleri ve faiz oranları gibi dayanak varlıkların üzerine yazılmaktadır. Forward sözleşmeleri genellikle tezgahüstü piyasalarda alınıp satılmaktadır. Forward sözleşmeleri teknik olarak futures sözleşmelerine benzese de, iki sözleşme arasında bazı farklar bulunmaktadır.

Forward işlemiyle yatırımcı;

• Kur belirsizliğini önler.
• Kur riskinin kontrolünün sağlar.
• Kur değerinin önceden öngörülmesi sayesinde dalgalanmaları önler.

Forward Sözleşmesi İşlem Örneği;

Spot piyasada ABD doları 6.70 iken 1000 ABD Doları almak için 6700 TL ödenmesi gerekir. İşlem sonunda 6700 TL karşılığında 1000 ABD Doları alınmış olur. Ancak 3 ay vadeli ABD Doları/TL forward sözleşmesinde ödeme 3 ay sonra gerçekleşecektir. Üç ay vadeli ABD Doları Forward kuru 6.80 TL ise, bu anlaşmayı satın alan yatırımcı (uzun pozisyon sahibi), üç ay sonra 1000 ABD Doları’nı 6800 TL karşılığında alacaktır. Yatırımcının bilmediği konu, 3 ay sonra ABD DolarıTL kurunun kaç olacağıdır. Üç ay sonra kur 7.00 TL’ye yükselmesi durumunda 7000 TL değerindeki ürünü yatırımcı 6800 TL karşılığında almış olacaktır. Aradaki 200 TL’lik fark, forward sözleşmesinde uzun pozisyon alan yatırımcının karıdır. Ancak bu yatırımcı, kur hangi seviyeye gelirse gelsin 1000 ABD Dolarını 6800 TL’den almak zorundadır.

Futures Sözleşmeleri

Futures sözleşmeleri forward sözleşmeleri gibi taraflara özel anlaşmalar değildir. Futures ve forward sözleşmeleri arasındaki en önemli farklardan biri de vadeli işlem sözleşmelerinde taraflardan birinin borcunun ödememe riskinin olmamasıdır. Forward sözleşmelerinde mevcut olan temerrüt olasılığı, futures piyasalarındaki teminat hesapları ile önlenmiştir.

Futures sözleşmelerinin vadesinden önce kapatılması durumunda sorun çıkmaması için teminat yapıları güçlendirilmektedir. Futures sözleşmelerinde tarafların borçlarını ödeyememe riskleri tamamen ortadan kaldırılmıştır. Futures sözleşmelerinin forward sözleşmelerinden bir diğer farkı ise, yatırımcıların vade sonuna kadar beklemek zorunda kalmamalarıdır. Futures sözleşmesi sahibi yatırımcılar, kontratlarını piyasa koşullarına uygun bir şekilde vadesinden önce kapatabilirler.

Swap İşlemleri

Kelime anlamıyla iki tarafın karşılıklı olarak değeri aynı olan iktisadi ve mali değerleri birbiriyle takas etmeleri anlamına gelir. Bu anlamda mübadele veya değişim demektir. Piyasada üç farkı swap türü bulunmaktadır; para swapları, faiz swapları ve çapraz döviz swapları.

Para Swapları

Para swapları, farklı dövizlerden olan nakit akımlarının değiştirildiği, valör ve vade tarihinde iki para biriminin belirlenen kur seviyelerinden belli bir süre için takas edildiği anlaşmalardır. Vade, miktar, piyasa gibi parametrelere göre anlık olarak fiyatlanırlar. Para swap işlemlerinde kur riski yoktur, sadece faiz riski bulunmaktadır. Borçlanma maliyetinin düşürülmesi ve kur riskine girmeden nakit akışının düzenlenmesi amacı ile kullanılır. Türleri;

• Sabit Faiz - Değişken Faiz Para Swapı
• Değişken Faiz - Değişken Faiz Para Swapı

Faiz Swapları

İşlem hacmi bakımından faiz swapları, swap türleri arasında en başta gelenlerden biridir. Bir faiz oranı swapı, tarafların anlaştıkları varsayımsal ana para tutarına bağlı olarak hesaplanan sabit faiz ödemeleri ile dalgalı faiz ödemelerinin aynı para birimi üzerinden birbirleri ile değiştirilmesine ilişkin iki taraf arasında yapılan bir anlaşmadır. Türleri;

• Sabit Faiz - Değişken Faiz Swapı
• Değişken Faiz - Değişken Faiz Swapı
• Vadeden önce son verme hakkı veren swaplar
• Vadeli (Forward) Swaplar
• Faiz oranının sonradan belirlenmesi hakkını veren swaplar

Çapraz Döviz Swapları

Döviz swapının faiz swapı ile birlikte kullanımı sonucu ortaya çıkan diğer bir swap türü çapraz döviz swaplarıdır. Çapraz döviz swaplarında, farklı para birimleri ve farklı faiz yapısı üzerine (sabit veya değişken) borçlanan taraflar, diğer tarafın borcuna ilişkin anapara ve faiz ödemelerini yerine getirmek üzere anlaşırlar.

Swap işlemine neden olan konular

• Belirli dövizlere erişebilme yeteneği veya erişme güçlükleri
• Değişken faizli fon sağlayabilme yeteneğine karşın, sabit faizli fon sağlamada karşılaşılan sorunlar
• Belirli bir döviz üzerinden elde edilebilen ihracat ve diğer kredilerin varlığı ve farklı bir döviz cinsinden fon edinme zorunluluğu.
• Bazı piyasalarda erişilen vadelerin kısalığı
• Firmaların farklı finans piyasalarında farklı kredi değerliliklerine sahip olmaları
• Farklı finansal piyasalarda kurumsal ve yapısal farklılıkların bulunması

Swap'ın kullanım alanları

• Aktif getiri oranlarını yükseltmek.
• Kaynak kullanım maliyetlerini düşürmek.
• Risk yönetimi.
• Arbitraj ve alım-satımıdır.

Opsiyon Sözleşmeleri

Opsiyon sözleşmeleri, herhangi bir varlığın belirli bir vadede ya da vadeye kadar belirli bir miktarda, belirli bir fiyattan alma ya da satma hakkı veren sözleşmelerdir. Forward, futures ve swap anlaşmaları, vadeli anlaşmalar olmakla beraber bu türev ürünlerde vade sonundaki işlemlerden cayma olanağımevcut değildir. Başka bir deyişle, bu ürünlerde işlem yapan yatırımcı, gelecekte ürünün fiyatı ne olursa olsun, alım ya da satımı gerçekleştirmek zorundadır.

Koşula bağlı girilen anlaşmaların başında ise opsiyon sözleşmeleri gelmektedir. İleri vadeli bir dayanak varlığı, belirli bir dönem sonunda, baştan belirlenmiş bir fiyattan alma ya da satma hakkı veren sözleşmelere opsiyon sözleşmeleri denir. Bu sözleşemelerin forward ve futures işlemlerinden temel farkları vade geldiğinde alma ya da satma zorunluluğunun olmamasıdır. Başka bir ifade ile opsiyon sözleşmelerinde cayma hakkı bulunmaktadır. Cayma hakkı doğal olarak kontratın alındığı ya da satıldığı anda yatırımcılar tarafından bilinmektedir. Cayma hakkı bir ekonomik değere sahiptir ve opsiyona sahip olan yatırımcı bu bedeli ödemek zorundadır. Opsiyonu alan taraf cayma bedeli olarak da nitelendirilecek bir maliyeti satıcıya ödemek zorundadır. Opsiyon kontratları, yatırımcılarına gelecekte oluşacak fiyatlardan dayanak varlığı alma ya da satma hakkı tanımaktadır. Bu özellik opsiyonları forward sözleşmelerinden, futures sözleşmelerinde ve swap ürünlerinden ayıran temel farktır.

Opsiyon kontratlarında forward ve futures sözleşmelerinden farklı olarak dört taraf bulunmaktadır. Bunlar;

1. Alım opsiyon (Call opsiyonları) kontratlarını alan
2. Alım opsiyon kontratları satan
3. Satım opsiyon (put opsiyon) alan
4. Satım opsiyon kontratlarını satan

Alma opsiyonu, alıcısına gelecekte belirli bir miktarda varlığı, belirli bir fiyattan alma hakkı veren opsiyon sözleşmesidir. Satım opsiyonu, alıcısına gelecekte belirli bir miktar varlığı, belirli bir fiyattan satma ya da satın alma hakkı veren opsiyon sözleşmeleridir. Opsiyonların uygulanabilme vadelerine göre Amerikan Tipi ve Avrupa Tipi olmak üzere iki türü bulunmaktadır. Amerikan Tipi opsiyonlar vadeden önce herhangi bir tarihte opsiyon alıcısı tarafından kullanılabilirler. Avrupa Tipi opsiyonlar ise yalnızca vadesinde kullanılabilirler. Bu nedenle Amerikan tipi opsiyonların fiyatları genellikle Avrupa tipi opsiyonlardan yüksektir.

Opsiyon sözleşmelerinde önceden belirlenen ve opsiyonun kullanıldığında, söz konusu varlık için ödenecek alım ya da sayım tutarına kullanım fiyatı denilmektedir. Opsiyon primi ise alıcının satıcıya ödediği bedeldir. Genelde işlem anında ödenir ve opsiyon kullanılmadığında alıcıya iade edilmez.

Karda, Zararda ve Başabaş Opsiyonlar

Bir alım opsiyonunda dayanak varlığın spot piyasa fiyatı (S), kullanım fiyatından (K) yüksekse bu opsiyon kardadır. Aynı opsiyonda spot fiyatı kullanım fiyatının altında ise opsiyon zarardadır. Eğer her iki fiyat birbirine eşitse opsiyon başabaştadır.

• Karda opsiyon: Spot fiyatı > Kullanım fiyatı
• Zararda opsiyon: Spot fiyatı < Kullanım fiyatı
• Başabaşta opsiyon:  Spot fiyatı = Kullanım fiyatı

Bir satım opsiyonunda dayanak varlığın spot piyasa fiyatı kullanım fiyatının altında ise, opsiyon kardadır. Spot piyasa fiyatı kullanım fiyatının üzerinde ise opsiyon zarardadır. Her iki fiyat birbirine eşit olduğunda başabaş durumu söz konusudur.

• Karda opsiyon: Spot piyasa fiyatı < Kullanım fiyatı
• Zararda opsiyon: Spot piyasa fiyatı > Kullanım fiyatı
• Başabaşta opsiyon: Spot piyasa fiyatı = Kullanım fiyatı